Pierwsze informacje o ich istnieniu zawarte w zachowanych nutach, pamiętnikach, kronikach sięgają wieku XV, a nawet wcześniej. Jednak nieznaczny materiał źródłowy nie pozwala precyzyjnie określić historii kształtowania się ich formy muzycznej i ruchowej oraz form pierwowzorowych.
Polskie tańce narodowe jako przejaw kultury związane były zawsze z określonymi środowiskami i spełniały określone funkcje. Istotną rolę w kształtowaniu ich formy muzycznej i tanecznej odegrały środowiska magnackie, szlacheckie, mieszczańskie, a także scena polska. Powiązane są z dziejami Polski, treściami patriotycznymi, walkami narodowo-wyzwoleńczymi, które przez prawie całe dziewiętnaste stulecie czyniły z nich symbol „polskości” narodu, którego państwa na mapie świata nie było.
Polskie tańce narodowe to tańce ludowe, które rozpowszechniły się na terenie całej Polski. Przyjmuje się wyróżnienie pięciu tańców o charakterze narodowym: Krakowiak, Polonez, Mazur, Oberek i Kujawiak oraz dwudziestu dwóch mniej znanych tańców ludowych, które w większości odeszły w zapomnienie.
Krakowiak uważany jest za najstarszy taniec narodowy, bowiem znany był już i tańczony w czasach Władysława Jagiełły, a w XVI i XVII wieku zyskał niezwykłą popularność wśród szlachty. To żywy taniec z okolic Krakowa, utrzymany w metrum 2/4 i w charakterystycznym, synkopowanym rytmie.
Nazwa tańca pochodzi z XVII wieku i odnosiła się do grupy tańców posiadających własne, lokalne nazwy: mijany, dreptany, ścigany, suwany, skalmierzak, przebiegany, szopieniak, wiśliczak i proszowiak. Pod koniec XVIII wieku charakterystyczne synkopowane (synkop to rodzaj zaburzenia metro-rytmicznego w toku utworu, wykorzystywany jako środek stylistyczny) rytmy Krakowiaka pojawiły się w muzyce symfonicznej, a na początku XIX w. taniec ten stał się popularny w muzyce scenicznej i instrumentalnej.
W muzyce ludowej Krakowiak rozpoczyna się przyśpiewką, opartą zwykle na 4 dwutaktowych frazach 6-zgłoskowych, wykonywaną przed tańcem (czasem rubato – chwiejność tempa wynikająca z dowolnego wydłużania i skracania dźwięków podczas wykonywania utworów), podejmowaną następnie przez kapelę, która nadaje jej skoczny rytm, a nieraz wprowadza motywy punktowane.
Tańczony jest w parach, ubranych w stroje krakowskie. Najbardziej znany pośród polskich strojów ludowych, będący w świecie symbolem polskości to strój Krakowiaków zachodnich z okolicy Bronowic.
Utwory muzyczne oparte na ludowym Krakowiaku stworzyli, m.in. Fryderyk Chopin – Krakowiak op.14 na fortepian i orkiestrę (1828), Ignacy Paderewski – Krakowiak fantastyczny, Karol Szymanowski – Krakowiak na fortepian.
Polonez nie ustępuje wiekiem Krakowiakowi. Pochodzi od tańczonego wśród ludu tańca zwanego chmielowym. W zależności od regionu znany był jako: chodzony, pieszy, starodawny, łażony, mijany, dreptany, wolny, okrągły, powolny, gęsi, wielki lub po prostu taniec polski. Tańczony był przez lud wiejski i drobną szlachtę w czasie wesel, podczas oczepin. Z czasem przyjął się również na dworach, początkowo jako forma parady szlachty przed królem. A około XVII w. stał się reprezentacyjnym tańcem narodowym podziwianym przez cudzoziemców i tańczonym również poza granicami naszego kraju. We Włoszech taniec miał nazwę la Polacca, a we Francji la Polonaise i to właśnie francuzom przypisuje się pochodzenie nazwy tego tańca. Nazwa polonez pojawiła się prawdopodobnie w XVIII wieku.
Polonez to taniec dostojny, uroczysty, raczej powolny, akcent na raz, metrum ¾, tempo umiarkowane i jednostajne. Elegancji i gracji ruchów towarzyszą posuwiste kroki. Bardzo istotnym elementem tańca jest kadencja, będąca podkładem do wielokrotnie powtarzanego w trakcie tańca ukłonu. Do dziś pozostał tańcem, który otwiera wielkie i małe bale, a także studniówki i inne imprezy szkolne.
Polonezy pisali wielcy Polacy m.in.: Fryderyk Chopin, Stanisław Moniuszko. Polonezy komponowało również wielu zagranicznych kompozytorów, w tym Piotr Czajkowski, Wolfgang Amadeusz Mozart. Polonez zachował się również w kolędach: W żłobie leży, Dzisiaj w Betlejem, Bóg się rodzi, Serca ludzkie się radują czy niemieckiej kolędzie O Tannenbaum. Wśród muzykologów spotyka się opinie, że dopiero w XVIII ułożono teksty religijne do wcześniej znanych melodii tanecznych.
Równie reprezentacyjnym tańcem jak Polonez był taniec polski, znany od czasów królów z rodziny Wazów (XVI – XVII wiek) – Mazur. To taniec w żywym tempie i metrum 3/4 lub 3/8. Jego nazwa pochodzi od regionu Mazowsze, w którym od dawna na wsi tańczono na wiejskich zabawach mazurki. Taniec ten łączy podobieństwo z Mazurkiem i Oberkiem – w szybszym tempie i Kujawiakiem – w powolnym. W postaci stylizowanej występuje pod nazwą Mazurek. Jest dynamicznym, wesołym tańcem, który często był tańczony na szlacheckich dworach. Mężczyzna prowadzący w Mazurze to wodzirej.
Wśród tańców salonowych Mazur zdobył największą popularność w XIX w. Znany i tańczony był w całej Europie. W zależności od wielkości sali Mazura tańczy się z odpowiednim zestawem figur, o nazwach okrężna, namiotowa, łańcuchowa, arkadowa. Utwory wykorzystujące charakterystyczne cechy Mazura komponowali, m.in.: Stanisław Moniuszko – Mazur z opery Halka, Mazur z opery Straszny dwór, Fryderyk Chopin, Aleksander Zarzycki.
Warto dodać, że Polonez prezentował jedną stronę cech polskiego charakteru narodowego, a Mazur stanowił ich uzupełnienie. Oba te tańce w swojej odmianie dworskiej, salonowej, towarzyskiej stanowiły do roku 1939 jeden z podstawowych punktów programu każdego balu.
Najmłodszymi wiekiem są Kujawiak i Oberek. W formie narodowej wykształciły się w drugiej połowie XIX wieku. W tej też formie Oberek trafia do warszawskich salonów mieszczańskich na początku XX wieku. Kujawiak osiąga salonową popularność dopiero w okresie dwudziestolecia międzywojennego.
Oberek zwany też obertasem, obyrtanym, zawijaczem, to najszybszy z tańców narodowych. Dopiero przy końcu XIX wieku stał się tańcem różnych warstw społecznych, chociaż pierwsze wzmianki o „obertasie” pochodzą z wieku XVII. Jego cechy to: bardzo szybki, w drobnych wartościach rytmicznych, wesoły, żywy, skoczny, metrum 3/8, akcenty podobne jak w Mazurze. Popularny na wsi w wielu regionach Polski, szczególnie lubiany na Mazowszu i Radomszczyźnie. W swoim naturalnym kontekście (zabawy, wesela) zaczął zanikać w II połowie XX wieku, obecnie tańczony wyjątkowo na weselach, tylko przez starszych i na ich życzenie. Tańcowi towarzyszyły często przyśpiewki, okrzyki i przytupy.
Kobieta tańczy cały czas krokiem zasadniczym. Mężczyzna urozmaica taniec wplatanymi doń mocniejszymi stąpnięciami, przytupami, przysiadami, przykucami lub hołubcami.
W twórczości kompozytorskiej istnieją oberki instrumentalne lub wokalno-instrumentalne, spotykamy je w formie mazurków m.in. u F. Chopina, H. Wieniawskiego.
Kujawiak wywodzi się z kujawskich obrzędów weselnych. Jego nazwa po raz pierwszy pojawiła się w 1827 roku. Ludowe nazwy tego tańca, to śpiący i kolebany. Cechy: powolny, spokojny, w metrum ¾, kolebany, melodia utrzymana jest najczęściej w tonacji minorowej, jest liryczna i nastrojowa, nadaje tańcowi zalotny charakter. Kroki taneczne oparte są głównie na łagodnym chodzie i obrotach, jedynie muzyczne akcenty na koniec frazy podkreślane są przez mocniejsze przytupywania.
Niektórzy mówią, że melodia tego tańca odzwierciedla kujawski krajobraz – szeroki i spokojny. Ruchy taneczne są wolne, posuwiste, pary spokojnie się obracają i lekko kołyszą. Najstarsze opracowanie Kujawiaka pochodzi z ok. 1830 r. Znane są opracowania, m.in. Henryka Wieniawskiego.
Historyczne więzi polskich tańców narodowych stanowią wyznacznik „polskości” także dzisiaj, w obliczu wielkich przemian społeczno-politycznych w Europie. Atrakcyjne ruchowo, z ciekawą muzyką, są dla tańczących wyśmienitym sposobem wyżycia się i zabawy. Do dziś przeprowadzane są różnego rodzaju turnieje taneczne, czy kursy prowadzone przez wybitnych nauczycieli, które w doskonały sposób propagują polskie tańce narodowe, będąc nośnikami gwarantującymi ich ciągły rozwój i zjednującymi jednocześnie rzesze sympatyków do ich uprawiania. Na przestrzeni lat powstało też wiele festiwali ukazujących piękno polskich tańców narodowych. Przedsięwzięcia te przyczyniają się do popularyzacji tych tańców na świecie oraz odnawiają wśród Polaków potrzebę ich tańczenia i kultywowania, a przez to wzmacniają w społeczeństwie tożsamość narodową. Jednym z festiwali, który doskonale wpisuje się w ideę krzewienia tańców polskich jest odbywający się cyklicznie w Warszawie od 2010 roku na wiosnę i na jesieni Festiwal Wszystkie Mazurski Świata. To muzyczny karnawał w sercu stolicy, święto tradycyjnej muzyki, tańca i śpiewu. To koncerty i potańcówki z udziałem najlepszych kapel wiejskich, wybitnych muzykantów i ich uczniów. To warsztaty, zajęcia dla dzieci, pokazy produkcji ludowych instrumentów i spotkania z ich twórcami z całej Polski i zagranicy. Zarówno Wszystkie Mazurski Świata jak i inne tego rodzaju wydarzenia, poza wspomnianą popularyzacją naszej kultury tworzą przestrzeń do międzypokoleniowego spotkania oraz umożliwiają wspólne spędzanie czasu, a co za tym idzie wymianę doświadczeń.
Oprac. Aleksandra Szymańska
Fot. wikipedia.pl – domena publiczna
Źródła:
•Kolberg O., Lud: jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce, Kraków, 1887-1890
•Nowak T., Taniec narodowy w polskim kanonie kultury: źródła, geneza, przemiany, Warszawa 2016
•Socha J., Oberek, obereczek, Łomża 2014
•taniecludowy.pl
