Więź wioskowa wyrażała się przede wszystkim silnym poczuciem wspólnoty wewnątrz danej zbiorowości oraz wyraźną odrębnością na zewnątrz. Funkcjonujący dawniej „mit grupowej wartości”, czyli przekonanie o wyższości tego co miejscowe pozytywnie wpływał na zwartość i siłę lokalnej społeczności.
Współdziałanie to jedna z cech społeczeństwa ludzkiego. Do jej tradycyjnych form można zaliczyć pomoc sąsiedzką, rozumianą jako pomoc okazywaną sobie nawzajem przez członków tej samej gromady wiejskiej, nie tylko przez najbliższych sąsiadów lecz również przez innych współmieszkańców wsi. Wyrażała się ona w różnych czynnościach gospodarczych, świadczeniach o charakterze społecznym na rzecz dobra poszczególnych jednostek wchodzących w skład określonej zbiorowości oraz na rzecz dobra ogólnego danej osady. W myśl prawa zwyczajowego, każdy kto znalazł się w potrzebie mógł liczyć na pomoc innych mieszkańców. Lokalne współdziałanie przybierało bardzo różne formy, wynikało z konieczności współpracy w celu osiągnięcia celu gospodarczego, ale też ze zwykłej ludzkiej życzliwości i chęci bycia razem.
Powszechnym zjawiskiem była współpraca sąsiedzka w ramach prac rolnych wymagająca zaangażowania większej ilości osób. Niektóre prace zespołowe stanowiły doskonałą okazję do zabawy, sutego poczęstunku, spotkań towarzyskich, wymiany plotek a nawet zalotów. Zabawy organizowano w obrębie gospodarstw, które ze sobą współpracowały lub dla całej społeczności wioskowej.
Pomoc sąsiedzka uaktywniała się również w sytuacjach uroczystych, wyjątkowych, jak wesela, pogrzeby, narodziny dziecka czy inne wydarzenia rodzinne, jak również w wypadkach szczególnych, zwłaszcza w przypadku klęsk żywiołowych i nieszczęść. Z pomocą poszkodowanemu przychodziła wówczas cała wieś, a szczególnie najbliższe sąsiedztwo. Był to pewnego rodzaju obowiązek. Ta szczególna wrażliwość na krzywdę innych wynikała z przeświadczenia, że w każdej chwili samemu można potrzebować wsparcia, a gotowość, z jaką przystępuje się do działania stanowi pewnego rodzaju ubezpieczenie na przyszłość.
Ważną rolę odgrywała też pomoc udzielana specjalnej grupie osób, do której można zaliczyć osoby starsze, biedne, ciężko chore oraz wdowy z małymi dziećmi. Okazywane im wsparcie miało charakter bezinteresowny i było udzielane na zasadzie zwykłej ludzkiej życzliwości i naturalnej dbałości o dobro członka lokalnej społeczności.
Tłoka to zwyczaj bezpłatnej pomocy udzielanej sąsiadowi przez innych członków danej zbiorowości, za którą gospodarz odwdzięczał się poczęstunkiem i gotowością przyszłego rewanżu. W obrębie społeczności lokalnej upowszechniło się bowiem przekonanie, że skoro gromadna pomoc może uratować mienie sąsiada, to niejako obowiązek, od którego nikt nie śmiał się wyłamać. Za dyshonor uważano również pobieranie jakikolwiek opłat za udział w takim przedsięwzięciu. Na zakończenie prac urządzano zabawę dla wszystkich uczestników. Do 1846 roku na dworach odbywały się tłoki obowiązkowe. Łukasz Gołębiowski pisał o nich: „Kobiety i dziewki, byle im nadzieję muzyki i tańca uczynić, gotowe pracować dzień cały. Tak więc tłoki, gdzie się wódka daje i muzyka sprawia, znajdują wiele ochotników; wszakże młodzież jej zwykle nie pije, lecz w przyniesione flaszeczki zlewa i do domu odnosi. Zamiast wódki chcąc dawać pieniądze, nie przyjmą ich, i rodzice oświadczają, że dlatego tylko posłali dzieci, żeby korzystały z zabawy”.
Odrobek, czyli praca za pracę był rodzajem współpracy sąsiedzkiej w ramach której relacje pomiędzy gospodarzami regulowano na zasadzie wymiany pewnych zobowiązań i przysług. Za zaciągnięte długi rzadko płacono pieniędzmi, spłacano je zazwyczaj wykonując pewne czynności w polu czy w gospodarstwie. Odrobek często dotyczył stosunków pomiędzy gospodarzami majętnymi i uboższymi. Biedni chłopi wraz z całymi rodzinami pracowali w gospodarstwie bogatszego sąsiada w zamian za oferowane przez niego świadczenie lub usługę, np. pracę końmi, pożyczenie narzędzi, maszyn, możliwość użytkowania łąk, pastwisk, dzierżawę pola.
Brak mechanizacji i konieczność wykonywania wszystkich czynności gospodarskich przy użyciu pracy własnych rąk stwarzała niejako konieczność wymiany świadczeń pomiędzy poszczególnymi mieszkańcami wsi. Wspólnie sadzono i zbierano płody rolne, budowano domy i wykonywano inne prace w polu i zagrodzie. Odwzajemnienie mogło być wykonane przy okazji tego samego przedsięwzięcia lub dotyczyć innego rodzaju usługi. Jeżeli u jednego gospodarza pracowało się dłużej, to nadwyżki tej działalności były wyrównywane przy innej okazji. Odrabianie było sprawą honoru. W warunkach braku środków finansowych odrobek był jedynym sposobem na wykonanie prac rolnych wymagających dużego nakładu sił. Zespalał sąsiedztwo i usprawniał działalność rolniczą.
Współdziałanie było charakterystyczne dla społeczności wiejskiej. Odbywało się na zasadzie wzajemnej wymiany świadczeń i „odrabiania”. Przybierało też formę pracy na rzecz ogólnego dobra mieszkańców danej osady, jak również w celu realizacji większego, ważnego dla wszystkich przedsięwzięcia. Najczęściej pomagano sobie w pracach polowych (sianokosach, żniwach, młócce, wykopkach). Współdziałanie społeczne dotyczyło również obróbki surowców (lnu, konopi, wełny, kiszeniu kapusty, uboju), prac budowlanych, obrzędowości rodzinnej i dorocznej. Wszystkie prace były wykonywane bezpłatnie, często za poczęstunek, który był bardzo ceniony na wsi. Odwzajemnienie pracy było obowiązkiem, powinnością i honorem.
Tekst: Joanna Radziewicz
Fot. polona.pl – domena publiczna, wikipedia – domena publiczna
Źródła:
1. Dziura M.: Lokalne współdziałanie – pomoc sąsiedzka dawniej i dziś. Dokument dostępny w Word Wide Web: http://www.tematyzszewskiej.pl/wp-content/uploads/2012/05/dziura.pdf
2. Drożdż, A.: Komentarze do Polskiego Atlasu Etnograficznego. T.7, Pomoc wzajemna. Współdziałanie i pomoc sąsiedzka. Wrocław: Wydaw. PTL ; Cieszyn: Wydaw. UŚ Filia, 2002.
